زبان ترکی و بحران تاریخی خط
آخرین باری که از اختراع یک خط جدید برای زبان ترکی مطلب شنیدم دو هفته پیش بود. به یک کنفرانس بین المللی در تهران برای ایراد سخنرانی دعوت شده بودم که یکی از سخنرانان ضمن برشمردن فضایل دوستش (که بعدا فهمیدیم خود ایشان میباشند) از اختراع یک خط جدید نیز توسط او خبر دادند.
راست اینکه این مسئله اصلا برایم تعجب آور نبود. چرا که همواره در این مورد شنیده و خواندهام. اما دو مطلب سبب شد تا این یادداشت را در باره بحران خط در زبان ترکی قلمی کنم.
نخست مطلبی بود در باره بابرشاه و خط ابداعی او - که گویا قرآنی نیز به خط ابداعی و با دستخط خود بابرشاه در کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارد- به قلم علی آلپ ارسلان خواندم.[1]
دوم نکتهای بود که در کتاب تاریخ "اوغوزلار" فارق سومر به چشمم خورد. دوست فاضلم همت شهبازی بخش مربوط به داستانهای دده قورقود این کتاب را به زبان ترکی آذربایجانی آن در وبلاگش منتشر کرده است. در صفحه 15 و 16 آن کتاب میخوانیم «در زمان مراد دوم شکرالله ایلچی مراد دوم به سرای جهانشاه قاراقویونلو در تبریز میرود و در آنجا "تاریخ اوغوز" را به خط اویغوری میبیند.»[2]
خواندن این مطلب در واقع داغ دل مرا در این مورد تازه کرد. سالها پیش در مقاله "سیبی میان دو آینه" نوشته بودم که تغییر خط اویغور فاجعهای برای زبان ترکی بوده است و کتابهای بسیاری در پی این تغییر خط از بین رفتهاند. اما با دانستن اینکه در دربار قاراقویونلوها نیز کتابهایی به این خط وجود داشتهاند نشان از ژرفای بیشتر این فاجعه دارد.
شکی نیست که ترکان مسلمان چارهای جز تغییر خط خود نداشتند. دامنه تاثیر خط عربی به حدی بود که حتی در دورههایی اسپانیاییها، یونانیها، هندیها و دیگران نیز متون خود را به این خط نوشتهاند و نفوذ معنوی، سیاسی و فرهنگی بالای زبان عربی و دین اسلام لاجرم تغییر خط را آنهم برای ترکانی که خلافت اسلامی را از شرقیترین نقاط آسیای میانه تا شرق اروپا و آفریقا به دست گرفته بودند، الزامی میکرد. فقط نکته اینجاست که اگر ترکها نیز مانند فارسها به این تغییر در زمان خود به صورت کامل رضایت میدادند، این فاجعه رخ نمیداد.
مسئله خط در واقع به صورت یک بحران تاریخی برای زبان ترکی درآمده است. تعویض چند باره خط در جمهوریهای ترک زبان آسیای میانه و قفقاز، اجباری شدن آموزش خط ترکی عثمانی در دبیرستانهای ترکیه و مخالفت سکولارهای ترک با آن، رویای ایجاد خط مشترک در بین کشورهای ترک زبان و دوگانه نویسی در میان نویسندگان ترک در ایران همگی نشان دهنده یک بحران عمیق برای زبان ترکی هستند که لااقل ریشه هزار ساله در تاریخ ما دارد و فرهنگ و زبان ما بیشترین ضربهها را از این ناحیه خورده است.
